ХЯТАДЫН ШИНЭТГЭЛИЙН ЭЦЭГ ГЭГДЭХ КАН ЮВЭЙ: УЛС ТӨРИЙН СУРГААЛ

Хан үндэстний Мин улсыг мөхөөж, Чин төрийг үүсгэн байгуулсан Манж нар арга, залиар дотоод, гадаад олон улсыг хураан эрхшээж нэгэн үе тэнгэрт дуурсах их алдрыг босгож чадсан ч түүхийн нэгэн шоглоом төдий хоцорч улсын үндсээ алдан олон гүрний “их тоглоом”-ын бай болов. Гүбчи элгиенгэ буюу Түгээмэл элбэгт хааны үеэс их улсын нэр хоосон төдий цуурайтаж, Бүрэн засагч, Бадаргуулт хаадын үед зальхай сайд улсыг самууруулж, ёсгүй жүнхэн төр эзэгнэсээр улс гэр доройтоход хүрчээ. Чин улсын энэ мэт гутамшигт байдлыг эрдэмтэн, мэргэд шүүн хэлэлцэж, улс гэрт шинэтгэл, өөрчлөлт ус, агаар мэт нэн шаардлагатай болсныг ухааран сэхээрч байв. Ийм цолгорсон хүмүүсийн нэг нь Хятадын их бичгийн хүн, гүн ухаантан, уран бичлэгтэн Кан Ювэй болно.

Чухамдаа бол Чин улсаа мөхлийн аюулаас гэтэлгэн, их сүр шингээхийн тулд шинэтгэлийн хөдөлгөөн гэгчийг санаачлан, Хятад улсын үндэсний үзэл санааг тугчлан хөгжүүлсэн гавьяатан болно. Дайчин улсын Бадаргуулт хаан сайшаан тэтгэж байсан ч ёсгүй жүнхэн улсын үндсийг самууруулж, шинэтгэлийн хөдөлгөөн 100 хоног үргэлжилсэн гэдэг. Гэвч Кан Ювэй Чин улсыг мөхөөсний сүүлээр 1917 онд Дундад Иргэн Улсад үндсэн хуульт хаант засаг тогтооход идэвхийлэн оролцсон байдаг.

Кан Ювэй 1858 оны гуравдугаар сарын 19 нд 13 дахь үеийн мэргэдийн гэр бүл гэгдэх язгууртан айлд Гаундун мужийн Наньхай хошуунд мэндэлжээ. Түүний дээд өвөг Кан Заньсю Тан улсын Сюань-зюнь хааны дэргэд зюйжэнь хэргэмтэн байсан бол эцэг Кан Дачү нь Зянси мужийн нэг хошууны засаг баригч байв. Бага наснаасаа Кан авгай Күнзийн уламжлалаар хүмүүжиж эрдэм ухаанд суралцсан байна. 1879 онд Хонконгт очиж өөрийгөө Өрнөдийн соёлд нээжээ. 1882 онд Кан Бээжин хотноо хүрэлцэн очиж төрийн сянши шалгалтад орсон боловч тэнцсэнгүй. Шанхайгаар дамжин гэртээ Өрнө Дахины улс төрийн сургаал, хувьслын номлолыг шингээсэн олон тооны ном зохиол өвөртлөн хүрэлцэн иржээ. Энэ үед тэрээр Дундад Иргэн Улсад шинэтгэл шаардлагатай гэдгийг ухаарсан байна.  1888 онд Бээжин хотноо сянши шалгалтад дахин орж эзэн хаан Бадаргуултад бараалхан улсад шинэтгэл хэрэгтэй боловч дээдэс үл хэрэгсэж буй тухай айлтгажээ. 1895 онд Кан хойши шалгалтад тэнцэж, нэр алдар хол, ойр цуурайтав. Хичээнгүй зүтгэл гаргаж гурав дахь удаагаа оролдон шалтгалтад тэнцсэн тул эзэн хаанаас сайшаал соёрхол хүлээсэн байна. Лян Цичао авгайн хамт Бээжин хотдоо анхных болох «Чжунвай цзивэнь» гэх шинэчлэлийн үзэл санаа сурталчилсан сонин эрхлэх болжээ. Сүүлээр «Цянсюэхой» («Улсыг тэтгэх нийгэмлэг») гэдгийг байгуулсан байна. Герман улс 1897 онд Цянжоу буланг уулгалан эзлэх үеэр Кан Ювэй улс оронд шинэтгэл хэрэгтэйг сануулсан айлтгал дахин шийтгэн өргөжээ. Эзэн хаан ч сэтгэл оюунаа зориулж, шинэтгэлийн үйл хэргийг сонирхох болжээ. Ингээд Японы Мэйжийн шинэтгэлийн туршлага дээр тулгуурлан 1898 оны нэгдүгээр сард улсаа шинэтгэх төлөвлөгөө боловсруулсан байна. 1898 оны дөрөвдүгээр сард Лян Цичаогийн хамт Кан Ювэй «Баогохой» («Улсаа хамгаалах нийгэмлэг») гэдгийг байгуулсан байна. Тэр жилийнхээ зургаан сарын 16 нд эзэн хааны зуны ордонд хожмоо «Зуу хоногийн шинэчлэл» нэр авсан улсаа шинэтгэх төлөвлөгөөг өргөн мэдүүлсэн байна. Гэвч төр ёс гажуудуулсан Цыси шинэчлэлийн хөдөлгөөнийг эсэргүүцэж ялагдал хүлээсэн түүхтэй. Шинэтгэл бүтэлгүйтснээр эзэн хаан гэрийн хорионд орж, Кан авгайн ах Кан Гуанжэнь алагдсан байна. Кан Ювэй санваартан Тимоти Ричардын тусламжид түшиглэн Шанхайгаар дамжин Английн консулын газар амь зулбаж, Хонконг руу зугтжээ. Улмаар Хонконгоос Япон руу цагаачилж тэндээ эзэн хааны төлөөлөгч хэмээгдэн «Баохуанхой» («Эзэн хаанаа аврах нийгэмлэг») гэдгийг үүсгэн байгуулжээ. Уг байгууллагын гол зорилго нь гэгээрсэн хаант засгийн хүрээнд шинэтгэл авч хэрэгжүүлэхэд оршиж байв. Олон улсын зүгээс дэмжлэг хүлээхийн тулд АНУ, Канадаар дамжин Европ руу аялж, тэндэхийн эзэн хаадтай уулзсан байна. Мөн дэлхийгээр тархан суурьшсан хятад иргэдийг нэгтгэсэн олон улсын нам байгуулахыг оролджээ. Гадаадад байх 16 жилийн хугацаанд Мексик, Палестин, Турк улсын оролцуулан дэлхийн 30 гаруй улсаар аялсан байна. Шведэд олон жил амьдарчээ.

Гахай жилийн хувьсгалын дараа эх орондоо эргэн ирж, 1913 оноос «Бужэнь» («Хүлцэх хэрэггүй!») нэртэй сонин эрхлэн хэвлүүлэх болжээ. Эзэн хааны засгийг дэмжигчдийн тэргүүн болсоэ Кан Хятадад тогтсон бүгд найрамдах байгууллыг халж, Пу И-г дахин өргөмжлөх санаа хөгжүүлж байв. Дайчин гүрний итгэлт түшиг Хойд армийн генернал Жан Сюньтай хамтран 1917 онд хаант засгийг эргэн сэргээхийг оролдсон байна. Гэвч хэсэг хугацааны дараа ерөнхий сайд Даунь Чируйгаар толгойлуулсан армид ялагдал хүлээжээ.

Дараагийн жил нь Кан Пу И-г хаан ширээнд эргэн залж, үндсэн хуульт засаг тогтоох шаардлагатай хэмээн тунхаглах болжээ.

Их эрдэмтэн, бичгийн хүн Кан Ювэй 1927 онд 70 насандаа ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлжээ. Түүнийг бие барсны дараах хэсэг хугацаанд шарирыг нь Жаоршань уулын бэлд байрлах Лицун тосгонд нутаглуулсан байна. Гэвч 1945 онд Циндаод шилжүүлж, эсэргэн жилийн аравдугаар сард хүндэтгэлийн газар залжээ. Гэвч соёлын хувьсгалын жилүүдэд хаант засгийг хамгаалагч хэмээн сурталчилж, бунханг нь хөндөж, гудамжинд цацсан гэдэг. Гэвч цагийн аяс зөөлөрч 1985 оны арванхоёрдугаар сарын 27 нд Фушань уулнаа дахин хөдөөлүүлж, нэр төрийг нь сэргээжээ. Өнөөдөр төрийн тусгай хамгаалалтад авч соёлын өв хэмээн үзэх болжээ.

«Да тун шу»

Кан Ювэйн оюун санааны өвийг хураан дээжилсэн гол бүтээл нь «Да тун шу» («Их нэгдлийн туурвил») болно. Хайв сэтгэгч Күнз, Хэ Сю нарын зураглан үлдээсэн эрт үеэ сүслэх төгөлдөр нийгмийн үзлийг Кан авгай уламжлан хөгжүүлсэн байна. Туурвилыг хэдий оны үед бичсэн гэдэг өнөөдөр хараахан тогтож чадаагүй байна. Нэг хэсэг нь 1884 он гэдэг бол өөр нэг хэсэг нь хожуу буюу 1902 онтой хамаатуулан үздэг. Сүүл хандлагыг хөгжүүлэгчдийн нэг нь Лян Цичао болно. Кан Ювэй өөрийн бүтээлийг 1913 онд «Бужэнь» сонинд хэсэгчилсэн байдлаар нийтлүүлсэн байх бөгөөд Үндэстнүүдийн Холбоо байгуулагдсны дараа 1920 онд англи хэлнээ  утгачилж хэвлүүлэхээр төлөвлөсөн боловч амжаагүй юм. Гэвч зохиолчийг бие барсны сүүлээр 1935 онд хэсэгчилсэн байдлаар олны хүртээл болгожээ. Анхны бүрэн хэмжээний бичвэр 1956 онд анх хэвлэгдсэн байна. Харин англи хэлнээ Лорэнс Томпсоны найруулгаар 1958 онд гарч байжээ. Орчин үед Хятадад түүний бүтээлийг «Хүн төрөлхтний хувь заяанд нөлөөлсөн 100 алдарт бүтээл»-ийн тоонд оруулан үздэг байна. Хятадын их удирдагч Мао Зэдун Кан Ювэй болбоос дэлхийн ирээдүйн коммунизмийн зөнч болно хэмээсэн байдаг.

Арьс өнгө, үндэсний ялгаварт байдлыг эцэслэж, эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүний тэгш эрхийг тунхагласан, хил хязгааргүй, ардын ёсыг туйлаар дээдэлсэн төгөлдөр нийгэм ирээдүйд байгуулах бололцоотой гэж үзсэн байна. Ирээдүйд дэлхий дахин газар зүйн 10 мянган бүст хуваагдана. Соёл, оюун санааны хувьд Хятад шинжтэй, бие төрхийн хувьд Европ хүмүүс дэлхийд бий болно. Итали, Франц гэх мэт роман бүлийн хэл зүй, Хятад хэв шинжийн дүрэмд суурилсан хэл яриа тэдний дунд байна.

Гэр бүлийн харилцаа устана. Гэрлэлт нэг жилээр хийгдэх бөгөөд хугацаа дууссаны сүүлээр эр, эм ялгалгүй хамтрагчаа хайна. Хүүхэд нас, хүйс, үндэс, угсаа харгалзахгүй насанд хүртлээ төрийн удирдлага дор хүмүүжинэ.

Хүйсийн хооронд эрх тэгш байдал бүрэн ноёрхоно. Хүн эрх чөлөөг туйлчлан эдэлнэ. Нудизм, гомосексуализм бүрэн зөвшөөрөгдөнө.

Капиталист нийгэм хамгийн муу нийгмийн байгуулал болно. Учир нь өрсөлдөөн, аминч үзэл, атгаг санаа цэцэглэж байна. Их нэгдлийн нийгэм коммунист нийгэм байна. Өмчийн бүх хэлбэр нийгэмчлэгдэж, ажлаа сайн хийснээр хөдөлмөрийн чадвар алдахын цагт төрийн хангамж эдэлнэ.

Дэлхийн оршин суугч бүр 20-оос илүүгүй жилийг боловсрол зарах учиртай. Түүнээс илүү гарч болохгүй. Энэ хугацаанд хүн байр сууриа олох болно.

Ажлын чадварт нөлөөлөх хамгийн үр дүнтэй арга нь хөдөлмөрийн чадвар алдсаны дараах тэтгэмж болно. Залхуурал, өрсөлдөөн, амин ашгаа хичээх, үр удмаа эс тоох зэрэг дөрвөн цээрийг хазаарлаж чадвал дэлхийн хүн бүр хангалуун амьдарч болно. Хүн төрөлхтөн хожмоо бие махбодийн хувьд үхэшгүй мөнх болж, бүрэн эрх чөлөөг эдэлнэ. Оюу санааны хувьд даогийн суртхаал, буддын үзэл санааг шинжлэх ухааны чин үзэлтэй сүлэлдүүлж чадваас төгөлдөршил тэр болой гэж сургажээ.

Гэр бүл

Кан Ювэй 18 насандаа Жан Юнь-жюй гэх гурван насаар эгчмэд эмтэй ураглажээ. Тэдний дундаас ганц охин төрсөн байх бөгөөд нэмж таван эм татварласан байна. Кан Ювэй нийтдээ зургаан хүүхэдтэй байсан гэдэг.

Кан Ювэй, Жан Юнь-жюй нарын хамтын амьдрал ихэнхдээ тус тусдаа байжээ. Ювэй Бээжинд байж, сүүлээр дэлхийгээр аяласан бол гэр бүл Хонконгд байв.

Эхнэрээ бие барсны сүүлээр эртний Мисир хатдын жишгээр өөрөглүүлж, Европ, АНУ-аар аялахдаа авч явдаг байжээ. Кан Ювэйн хайртай татвар нь АНУ-д танилцсан Хэ Чаньли болно. 17 настай Хэ Чаньли өөрийн санаачлагаар Кантай ураглаж, 24 насандаа бие егүүтгэжээ. Тэрээр нөхөртөө англи хэлний хэлмэрч хийж байсан гэдэг.  

Кан Ювэйн хоёр дахь охин Кан Тунби Колумбын их сургуульд боловсрол эзэмшсэн анхны хятад эмэгтэй байлаа. Тэрээр Хятад дахь феминист хөдөлгөөний удирдагч байсан юм. Соёлын хувьсгалын үед үрэгдсэн. Хүү Ло Жунбон Вашигтоны их сургуулийн профессор байжээ.

МОНГОЛЧИЛГО ХИЙСЭН: ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН НИЙТИЙН ЗАХИРГАА, УДИРДЛАГЫН БАГШ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

ЦАХИМ ШУУДАНГИЙН ХАЯГ: otgonbayar.n@etugen.edu.mn